گونه شناسی فرهنگ سیاسی نخبگان دوران مشروطه

در هر جامعه فرهنگ های سیاسی مختلفی در بین توده مردم و نخبگان وجود دارد، که نوع نگرش مردم و نخبگان سیاسی را نسبت به نظام سیاسی و نهادها و فرایندهای آن نشان می دهد. این مطالعه درصدد شناسایی انواع فرهنگ سیاسی نخبگان دوران مشروطه می باشد. برای تدوین چارچوب مفهومی این پژوهش از الگویی ترکیبی با اقتباس از الگوی آلموند و پاول استفاده شده است، ولی از دستاوردهای مطالعات صاحب نظرانی چون وربا، لوسین پای، رونالد اینگلهارت، و دیگران نیز بهره برده شده است. این چارچوب مفهومی زمینه ی ارزیابی مولفه های ارزشی، شناختی و احساسیِ مفهوم فرهنگ سیاسی را نسبت به ابعاد چهارگانه ی کلیت نظام سیاسی، نخبگان سیاسی، سیاست ها و برنامه ها، و وضعیت سیاسی مردم فراهم کرده است. روش تحقیق مورد استفاده در این پژوهش تحلیل محتوای مضمونی می باشد. نمونه ی مورد بررسی 14 اثر مکتوب (رساله، کتاب، مجموعه روزنامه) متعلق به نخبگان دوران مشروطه است که به صورت هدفمند، از میان پنج جریان عمده ی سیاسیِ شناسایی شده در میان نخبگان دوران مشروطه، انتخاب گردیده اند. نتایج حاکی از آن است که پنج گونه ی عمده ی فرهنگ سیاسی، متناظر با جریان های سیاسی موجود در میان نخبگان دوران مشروطه، قابل تشخیص است: در یک دسته بندی کلی، فرهنگ سیاسی «علمای سنتی» و «علمای مشروعه خواه» هردو «اقتداری-انحصارگرا-اعتراضی» می باشد. فرهنگ سیاسی «علمای مشروطه خواه»، «مشارکتی-اصول گرا-اعتراضی»؛ فرهنگ سیاسی «روشنفکران سازگار»، «مشارکتی-مصلحت اندیش-اعتراضی»؛ و فرهنگ سیاسی «روشنفکران ناسازگار»، «مشارکتی-عرفی-اعتراضی» می باشد. مولفه ی مشترک میان تمامی انواع فرهنگ سیاسی نخبگان دوران مشروطه «اعتراضی بودن» آن هاست که حاکی از نارضایتی همه نخبگان از وضع نظام سیاسی موجود است؛ با این تفاوت که با توجه به «خاستگاه ارزشی اعتراضات»، «تفسیر و درک معترض از وضعیت سیاسی» و «چشم انداز عملی اعتراض» در فرهنگ های سیاسیِ مختلف، می توان «استراتژی های عملیِ» مختلفی را در درون این فرهنگ ها مورد شناسایی قرار داد. «علمای سنتی» استراتژیِ اعتراضی «واپس گرایانه»، «علمای مشروعه خواه» استراتژیِ اعتراضی «بازاندیشانه (بیرونی)»، «علمای مشروطه خواه» استراتژیِ اعتراضی «بازاندیشانه (درونی)»، «روشنفکران سازگار» استراتژیِ اعتراضی «توجیه گرایانه» و «روشنفکران ناسازگار» استراتژیِ اعتراضی «رادیکال» را اتخاذ کرده اند.